Jak uzupełnić niedobór żelaza u dzieci?

Żelazo – funkcje w organizmie oraz jego niedobory

Należy wiedzieć, że żelazo przechowywane jest w organizmie głównie w dwóch pulach. Pierwsza z nich bazuje na działaniu transferyny, czyli białka regulującego poziom Fe we krwi i jego transport do szpiku kostnego oraz tkanek. Druga pula związana jest zaś z ferrytyną, która również jest białkiem. Właśnie w postaci ferrytyny magazynowane są zapasowe pokłady żelaza. Są one łatwo dostępne i np. w przypadku utraty krwi, to właśnie stamtąd czerpane jest Fe niezbędne do produkcji hemoglobiny (czerwonego barwnika krwi). Mamy w organizmie jeszcze trzecią zapasową pulę żelaza, która jest jednak trudno dostępna – hemosyderyna.

Gdy obie podstawowe pule żelaza zmniejszają się, zaczyna być upośledzone m.in. wytwarzanie nowych krwinek. Organizm zaczyna gorzej funkcjonować i pojawiają się negatywne objawy dotyczące niemal wszystkich układów – nerwowego, sercowo-naczyniowego, hormonalnego, immunologicznego, mięśniowego. Konsekwencje niedoboru żelaza u dzieci mogą być naprawdę poważne, a jedną z nich jest anemia.

Anemia u dzieci

Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest najczęściej występującym rodzajem anemii u dzieci. Stan ten wiąże się z obniżoną ilością erytrocytów we krwi (RBC) oraz/lub ze zbyt niskim poziomem hemoglobiny (Hb) lub hematokrytu (Ht) w czerwonych krwinkach. Owy poziom ocenia się na podstawie norm określonych dla danego wieku rozwojowego dziecka.

Kiedy możemy mówić o anemii u dzieci?

• Dzieci mające 6-59 miesięcy – wynik jest równy lub niższy: hemoglobina 11 g/dL, hematokryt 33%.
• Dzieci mające 5-11 lat – hemoglobina 11,5 g/dL, hematokryt 34%.
• Dzieci mające 12-14 lat – hemoglobina 12 g/dL u dziewcząt, 13 g/dl u chłopców, hematokryt odpowiednio 36%/37%.

Odpowiednią diagnozę powinien oczywiście postawić specjalista, co może wymagać dodatkowych badań. Podstawowym testem jest morfologia krwi obwodowej, którą zleca lekarz pierwszego kontaktu. Sprawdza się tam właśnie wymienioną wyżej hemoglobinę oraz liczbę czerwonych krwinek (mówiąc o anemii, obserwujemy ich obniżoną ilość). Ocenia się także parametry erytrocytów (MCV – średnia objętość krwinki czerwonej, MCH – średnia masa hemoglobiny w krwince czerwonej, MCHC – średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej) oraz liczbę retikulocytów, co daje możliwość sprawdzenia funkcji szpiku. Pomocne jest również ocenienie stężenia żelaza w surowicy, poziomu ferrytyny (zmagazynowanego żelaza) oraz całkowitej zdolności wiązania żelaza.

Jakie mogą być przyczyny niedoboru żelaza u dziecka?

Przyczyn ewentualnych niedoborów żelaza u dziecka należy zacząć szukać jeszcze w życiu płodowym. Jeżeli matka borykała się w czasie ciąży z anemią, zwiększone jest ryzyko niedoboru żelaza także u jej dziecka. Należy też zwrócić szczególną uwagę na wcześniaki, u których bezwzględnie wskazane jest podawanie żelaza. Wiąże się to z faktem, że Fe przekazywane jest dziecku przez matkę dopiero w ostatnim trymestrze ciąży. Wskazanie do podawania żelaza obejmuje także dzieci urodzone z ciąż mnogich, z niską masą urodzeniową oraz takie, które w czasie porodu utraciły krew.

Podstawowe czynniki ryzyka wystąpienia niedoboru żelaza u dzieci

• Podwyższone zapotrzebowanie na żelazo, które pojawia się właśnie m.in. u wcześniaków czy też dzieci w okresie dojrzewania.
• Upośledzenie wchłaniania Fe, co może wiązać się np. z chorobami układu trawiennego, resekcją żołądka lub występowaniem częstych biegunek.
• Zbyt mała ilość dostarczanego żelaza w pożywieniu, co dotyczy źle zbilansowanej diety czy też niedożywienia (także w przypadku zaburzeń odżywiania).
• Zwiększona utrata krwi, która może obejmować przewód pokarmowy i dotyczyć np. obecności pasożytów, ale może odnosić się również do utraty krwi z dróg rodnych, moczowych czy też oddechowych.

Z czym może wiązać się niedobór żelaza u dziecka – objawy

Niedobór żelaza silnie oddziałuje na funkcjonowanie mózgu, w tym na zachodzące w nim procesy poznawcze. U najmłodszych, którzy borykają się z obniżonym poziomem żelaza, można zaobserwować zaburzenia nastroju, trudności w nauce, problemy ze snem i z pamięcią, koncentracją, bóle i zawroty głowy, utratę chęci do zabawy oraz ruchu.

Zbyt mała ilość Fe wpływa też na motorykę najmłodszych, dzieci szybko się męczą, możliwe jest wystąpienie zaburzeń rytmu serca, utrata apetytu, spada odporność na infekcje, a skóra staje się blada, sucha i popękana (np. w kącikach ust). Są to jednak dość logiczne konsekwencje, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że żelazo wpływa na poziom hemoglobiny, który jeśli jest obniżony, nie jest w stanie zapewnić narządom odpowiedniego dotlenienia.

Niewątpliwie są to więc skutki, które bardzo negatywnie wpływają na rozwój dziecka – zaburzają go i hamują. Szkodliwie odbijają się zarówno na funkcjonowaniu szkolnym, emocjonalnym, jak i społecznym najmłodszych.

Terapia niedoborów żelaza u dzieci

Chcąc uzupełnić niedobory żelaza, stosuje się specjalne preparaty, które najczęściej występują w postaci tabletek. U młodszych dzieci mogą to być także np. krople lub syrop. Bardzo często środki te zawierają w swoim składzie nie tylko Fe, lecz także np. witaminę C, co zdecydowanie ułatwia wchłanianie niezbędnych składników.

Co ważne, przyjmowane porcje żelaza nie powinny wynosić więcej niż 3-6 mg/kg/dobę. Powinny być też rozłożone na kilka dawek w ciągu dnia, które będą podawane pomiędzy posiłkami. Przed i po przyjęciu preparatu zalecane jest zrobienie jak najdłuższej przerwy od spożycia kawy, herbaty, jajek, produktów mlecznych, produktów bogatych w błonnik oraz niektóre mikroelementy (np. cynk). Jest to żywność, która utrudnia przyswajanie żelaza. Co istotne, należy przygotować się na to, że uzupełnianie niedoborów jest w tym wypadku procesem trwającym od 6 tygodni do nawet 6 miesięcy.

Warto wiedzieć, że z przyjmowaniem preparatów żelaza mogą wiązać się dodatkowe objawy w postaci zmian w kolorze (ciemny, czarny), jak i konsystencji stolca. Mogą wystąpić zaparcia, nudności, brak apetytu, ból brzucha, biegunki czy nawet wymioty. Jeśli są to intensywne lub częste i nieprzemijające stany, należy skonsultować się z lekarzem i być może wymienić farmaceutyk na inny. Należy pamiętać, aby nie przekraczać wskazanej przez specjalistę dawki, ponieważ może to spowodować zatrucie.

Przede wszystkim warto mieć jednak na uwadze profilaktykę. W razie zaobserwowania czynników ryzyka pojawienia się ewentualnego niedoboru żelaza u dzieci, należy rozważyć suplementację. Zapewnić mogą ją m.in. wielowitaminowe produkty dostosowane specjalnie do potrzeb najmłodszych, takie jak VisolVit Junior. Znajduje się tam np. witamina C oraz witaminy z grupy B, które ułatwiają wchłanianie żelaza, ale także inne składniki budujące odporność dziecka i zapewniające poprawę m.in. funkcji poznawczych. W połączeniu z odpowiednią dietą powinno być to wystarczające, aby zapewnić prawidłowy poziom Fe.

Dieta przy niedoborach żelaza u dziecka

Niezwykle ważna jest wspomniana już codzienna dieta dziecka. Zdarza się, że najmłodsi nie mają apetytu, nie chcą jeść danych produktów, czy też często odżywiają się poza domem i spożywają posiłki typu fast food. Mogą zdarzać się także przypadki, gdy dziecko zaczyna stosować dietę odchudzającą i ograniczać generalną ilość przyjmowanej energii (co wymaga przyjrzenia się dziecku także pod kątem psychologicznym). Są to sytuacje, które niewątpliwie należy otoczyć szczególną obserwacją i zadbać o zbilansowanie diety.

Biorąc pod uwagę żelazo, jest to tym istotniejsze, że jego przyswajanie z pożywienia może oscylować na poziomie zaledwie około 10 proc. Tym bardziej trzeba więc zadbać o obecność produktów bogatych w ten mikroskładnik. Co ważne, za jego absorpcję odpowiada wiele czynników, takich jak np. obróbka termiczna. Ważne jest także rozróżnienie, czy dane źródło zapewnia dostęp do żelaza hemowego czy też niehemowego. Drugie z wymienionych jest słabiej przyswajalne.

Jak zatem możemy owe przyswajanie zwiększyć? Korzystnie wpływa na nie m.in. wspomniana już witamina C. Stąd też warto do posiłków zawierających składniki bogate w żelazo, dodawać także produkty obfitujące w kwas askorbinowy – acerola (1600mg/100g), czarna porzeczka, papryka (140 mg/100g), natka pietruszki, jarmuż, brukselka (90mg/100g), brokuły czy też truskawki. Co ważne, najlepiej spożywać wymienione tu produkty w formie surowej.

Źródła żelaza hemowego i niehemowego

Źródłami żelaza hemowego są produkty pochodzenia zwierzęcego. Największą ilość mają podroby, czyli np. wątróbka (cielęca, wołowa, drobiowa, wieprzowa). Sporo znajdziemy go również w innych produktach mięsnych, głównie w wołowinie oraz małżach, ostrygach, rybach.

Jeśli zaś poszukujemy żelaza niehemowego, należy przede wszystkim skupić się na dodaniu do diety dziecka tofu, soi (15mg/100g), białej fasoli, soczewicy, ale także natki pietruszki, brokułów, warzyw liściastych (np. jarmużu). Istotne są także kasze, otręby, orzechy (np. nerkowce 6,7mg/100g), pestki oraz kakao (10mg/100g).

Co ważne, jeśli bierzemy pod uwagę stan chorobowy, to wyleczenie anemii spowodowanej niedoborem żelaza u dzieci jest całkowicie możliwe. Należy przede wszystkim usunąć przyczynę spadku Fe. Jeżeli jest to związane np. z problemami z układem trawiennym, trzeba poddać go odpowiedniemu leczeniu. Jeśli zaś powodem niedoboru żelaza jest nieprawidłowa dieta, uzupełnienie jego niedoborów i zbilansowanie żywienia powinno wystarczyć, aby opanować niski poziom opisywanego tu mikroskładniku.

Warto przy tym pamiętać, że odpowiednie odżywianie powinno być stosowane przez całe życie, a nie tylko w czasie uzupełniania niedoborów. Co więcej, jeśli dziecko doświadczyło już problemów z utrzymaniem prawidłowego poziomu żelaza, należy regularnie kontrolować wyniki badań krwi i tym bardziej zwracać uwagę na ewentualne oznaki mówiące o ponownym spadku Fe. Mając to wszystko na uwadze, zagrożenie niedoborami powinno być odsunięte na bezpieczną odległość.

Bibliografia:

1. Aladhadhi AM, Etaiwi ST, Alqahtani KM, et al. Pediatrics Iron deficiency anemia from diagnosis to treatment. Egyptian Journal of Hospital Medicine. 2018;73(8) [dostęp 19.04.2019]
2. Karlikowska, M., Niedokrwistość z niedoboru żelaza u dzieci, Dla pacjentów ,,www.mp.pl”, 08.11.2016 [dostęp 19.04.2019].
3. Matysiak, M., Niedokrwistości – nadal aktualny problem w opiece nad matką i dzieckiem, ,,Family Medicine & Primary Care Review” 16(2), s. 185–188. [dostęp 19.04.2019].